همه می دانیم که تکامل معنوی و اجتماعی کشور ایران با مفاهیم سیاسی و اجتماعی مذهب، پیوند ناگسستنی دارد. بنابراین، پژوهنده حیات معنوی ایران باید با ژرف بینی در پی یافتن علل و ریشه های آن برآید؛ زیرا تحولات تاریخی دین و مذهب، به ویژه شعبه مهم آن یعنی تشیّع، تاریخ سیاسی این سرزمین را شکل می دهد.

تشیع در دوران استقرار عباسیان و نفوذ ایرانیان در حکومت های وقت (دوره استعجام)[1] و به دلایل خاص سیاسی در ایران گسترش یافت و تقسیم بندی آن به شعبه های گوناگون نیز دلایل تاریخی ویژه ای دارد.[2]

مخالفت ایرانیان با دستگاه های دولتی از میانه قرن سوم هجری آغاز شد که به ویژه در قالب نهضت های شیعی مذهب صورت می گرفت. از میان گروه های مخالف، کیسانیه، زیدیه، غلات، اسماعیلیه و قرامطه را می توان نام برد که گاه توانستند سلسله هایی را تشکیل دهند و مدتی بر ایران حکومت کنند.

در همین ایام، اندیشمندان شیعه مذهب ایرانی مانند ابن بابویه (وفات 381 هـ . ق)، شیخ مفید (وفات 413 هـ . ق)، شیخ طوسی (وفات 460 هـ . ق) و شیخ طبرسی (وفات 584 هـ . ق) به ترویج تشیع پرداختند.[3]

خاندان آل بویه که نواحی بزرگی از غرب ایران تا بغداد را تسخیر کردند و خلفای عباسی را از قدرت سیاسی محروم ساختند، از مروّجان اولیه تشیع در ایران بودند.

در دوره غزنویان که حکام آن مذهب اهل سنت داشتند، شیعیان به طور کلی تحت تعقیب بودند، هرچند آرامگاه های مقدس شیعیان گاه مورد توجه قرار می گرفت.[4]

در عصر سلجوقی، شیعیان بسیار مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. بنابراین، به ناچار مخفی می شدند و تقیّه می کردند. یکی از دلایل قیام حسن صباح در زمان حکومت سلاجقه نیز همین افزایش آزار و اذیت حکومت بود. واکنش حکام سلجوقی سبب شد گسترش تشیع و تحولات تاریخی آن از شکوفایی باز ماند.

در دوره خاقان مغول، تشیع و تسنّن در ایران سرنوشتی مشابه داشتند; چون دین مغولان «شمنی» بود؛ یعنی در کنار خدای بزرگ، خدایان دیگری را می پرستیدند. از این رو، با مسلمانان (از هر مذهبی) به سختی مخالفت می کردند.

شیعه در آغاز دوره ایلخانی، ضعیف بود، ولی کم کم و به آرامی رو به گسترش نهاد که در این میان، علما نقش مهمی را بر عهده داشتند. از جمله علمایی که برای ترویج مذهب تشیع به ایران آمدند و مورد استقبال ایلخانان مغول قرار گرفتند، علامه جمال الدین حسن بن مطهر حلی (726 ـ 648) و پسرش بودند.

علامه حلی که از مشهورترین دانشمندان شیعهی دوازده امامی و از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی بود، دو کتاب را در اصول عقاید شیعه به نامهای «نهج الحق و کشف الصدق» و «منهاج الکرامة فی معرفة الامة» به نگارش درآورد و به سلطان هدیه کرد. در حقیقت، تجدید بنای شیعه و تأیید اصول احکام آن پیش از حکومت صفوی، تا اندازه زیادی مرهون کوشش های علامه و شاگردان اوست.[5]

نخستین پادشاه مغول، که پس از مسیحیت و بوداییسم، اسلام را پذیرفت، سلطان محمد خدابنده بود. پس از او نیز الجایتو ابتدا مذهب حنفی، سپس شافعی و در نهایت، مذهب اثنی عشری را برگزید و دستور داد به نام دوازده امام سکه ضرب کنند. پس از آن، دوباره تشیع در ایران رو به ضعف نهاد تا این که در عصر صفوی، مذهب رسمی دولت ایران شد.[6]

در پایان حکومت ایلخانان مغول که طوغای تیمورخان (حکومت 754 ـ 737) در گرگان حکومت می کرد، نهضتی شیعی در خراسان رخ داد که به تشکیل سلسله سربداران (حکومت 783 ـ 737) انجامید. این سلسله پیش از صفویه اعتباری ویژه داشت و مخالفت آنان با سنّیان به عنوان دفاع از مذهب شیعه و تلاش در انتشار این آیین با عنوان مرید و مرادی و دعوت فرقه ای تلقی می شد. از این نظر، آنان پیشگامان حرکت فرزندان شیخ صفی الدین اردبیلی بودند و براساس دو جریان فکری تشیع و تصوف، نهضتی را تشکیل دادند که پیشگام دولت صفوی گردید.[7]

نهضت های مذهبی و سیاسی عصر صفوی در آغاز قرن دهم هجری (907 هـ . ق / 1501 میلادی) و هنگام روی کار آمدن دولت صفوی، ایران واحد سیاسی یک پارچه نبود و از ایالت ها و بخش های مستقل تشکیل می شد که هر کدام امیری جداگانه داشت. با قوت گرفتن دولت صفوی، بسیاری از دولت های محلی از قدرت افتادند و تنها حکومت هایی می توانستند با تأیید شاهان صفوی به موجودیت خود ادامه دهند که رنگ مذهبی داشتند و حکام آن در شمار سادات بودند. این حکومت ها چندان دیر نپاییدند، ولی هسته اصلی برخی نهضت های مذهبی مخالف با حکومت صفوی را تشکیل دادند.[8]

در برابر اقدام دولت صفوی در رسمی کردن مذهب تشیع در ایران، اعتراضهای مذهبی گوناگونی رخ داد که به بعضی از آنها اشاره می شود:

1- اعتراض کردهای یزیدی مذهب در بین النهرین و نواحی غرب ایران.[9]
2- نهضت مشعشعان[10] که صوفی مسلک و علی اللهی بودند.
3- جنبش تبریز.[11]
4- جنبش گیلان.[12]
5- نهضت نقطویان.[13]

نهضت نقطویان، مهم ترین نهضت مذهبی سیاسی عهد صفوی به شمار می رفت. مؤسس آن، محمود پسیخانی، اهل رشت بود که ادعای مهدویت کرد و دوره جدیدی به نام «دوره استعجام» را در اسلام معرفی کرد. این نهضت به سرعت در ایران، هندوستان و آسیای صغیر گسترش پیدا کرد.[14]

گستردگی فعالیت این نهضت و پیروان آن چنان بود که در سفر شاه عباس به مشهد برای زیارت امام رضا(علیه السلام)، دو تن از رهبران نقطویه به نام های درویش تراب و درویش کمال اقلیدی و شماری دیگر از پیروان این طریقت همراه وی بودند. شاه که می دانست آنان مخالف تشیع اند، همگی را در کاروانسرایی در راه خراسان به قتل رسانید. شاه عباس اول تلاش بسیاری به خرج داد تا این نهضت را از بین برد.[15]

گفتنی است با وجود گستردگی نهضت های مخالف تشیع، مذهب شیعه در عهد صفوی روز به روز در ایران گسترش یافت.

منابع:
1. برای آگاهی از نقش ایرانیان در دربار خلفا. نک: خاندان نوبختی، عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1357.
2. نک: الملل و النحل; عبدالکریم شهرستانی; فرق الشیعه، ابومحمد نوبختی; برگردان: محمد جواد مشکور.
3. علمای دیگری نیز در پیشبرد شیعه نقش داشتند. نک: روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، محمدباقر خوانساری، قم، 1304; قصص العلماء، محمد تنکابنی، تهران، 1396 ق.
4. مرقد مطهر علی بن موسی الرضا(علیه السلام) که در سال 400 قمری به دستور سبکتکین; بنیان گذار سلسله غزنویان خراب شده بود، به دستور محمود غزنوی دوباره ساخته شد. این مرقد بار دیگر در قرن پنجم قمری به دست ترکان ویران شد و در اوایل قرن ششم دوباره احیا شد. در سال 617، بار دیگر به دست مغولان ویران شد و در عهد الجایتو، که مذهب شیعه را پذیرفته بود، تجدید بنا شد. نک: دین و مذهب در عصر صفوی، مریم میراحمدی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363، ص 14.
5. مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، ص 31.
6. دین و مذهب در عصر صفوی، صص 17و18.
7. مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، ص 31.
8. نهضت های دیگری نیز برضد شاهان صفوی رخ داده است که یا جنبه مذهبی نداشتند یا بسیار ضعیف بودند. نک: تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم، گرانتوسکی، برگردان: کریم کشاورز ص 282.
9. عالم آرای صفوی به کوشش یدالله شکری، ص 126، تاریخ کامل ایران، عبدالله رازی، تهران 1347، ج4، ص413، درباره کردهای یزیدی، نک: الملل و النحل، عبدالکریم شهرستانی، ص 6.
10. برای آگاهی از لغت مشعشع و معنای لغوی آن در اسلام نک: مشارق الانوار الیقین فی حقیقة اسرار امیرالمؤمنین علیه السّلام حافظ رجب البرسی، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، به شماره 2793، ذیل فصل الرابع عشر فی اسرار الامام المهدی، صص 101و189; درباره مشعشعیان نک: دین و مذهب در عصر صفوی، صص 88و89.
11. احسن التواریخ، حسن بیک روملو، به کوشش: عبدالحسین نوایی، تهران، 1357، ص587.
12. قیام غریب شاه گیلانی، محمود پاینده، تهران، 1357، ص30.
13. دین و مذهب در عصر صفوی، ص63.
14. نقطویان یا پسیخانیان، صادق کیا، تهران، 1320، صص 10،11و45.
15. دین و مذهب در عصر صفوی، ص98، زندگانی شاه عباس اول، نصراب فلسفی، ج3، ص51.